به نقل از ساعد نیوز، پوشاک و مد در هر دوره ای فراتر از ظاهر می روند و معمولا از مباحث مورد علاقه پژوهشگرانند تا ابعاد مختلف زندگی آدم های آن نسل را استخراج کنند.
پوشاک ارتباط تنگاتنگی با فرهنگ مردم دارد و اگر کمی دقیق شویم حتی در دوره مدرنی که در آن زندگی می کنیم همه یک شکل لباس می پوشند.
لباس های محلی در اقصی نقاط ایران، زبان فرهنگشان می شوند و تا حدودی به ما می گویند چه در دل فرهنگشان دارند.
بنابراین، اگر با شواهد تاریخی، سر از مد و پوشاک مردم یک دوره دربیاوریم، تا حدودی می توانیم احوالات فرهنگیشان هم بیان کنیم.
اگر سری به عکسخانه کاخ گلستان بزنید، حتما لباس ها و تیپ زنان قاجاری توجهتان را جلب می کند و در این متن قصد داریم مروری بر پوشاک زنان قاجاری بیندازیم.
چرا تیپ قاجاریان در عکسخانه به چشم می‌آید؟
از میان دوره های تاریخی، عصر قاجار بین مردم خیلی به چشم می آید و معمولا نقل مجالس می شود.
شاید به این دلیل باشد که از دوره های قبل تر عکس نداریم تا به این شکاف زمانی بین خودمان و آن ها بخندیم یا شاید هم به چشم آمدنش به دلیل گل درشتِ مدرنیته ای باشد که ناصرالدین شاه به ایران آورد.
اما این مسئله را نباید انکار کرد که وقتی مد و سبک پوشش بعد از مدتی عوض می شود قبلی ها را چون درک نمی کنیم باعث تمسخرمان می شوند.
این را در مانتو های اپل دار و شلوار های پلیسه دار دهه 50 و 60 که سال هاست ازشان می گذرد هم می شود حس کرد چه برسد به صدها سال قبل تر که طرز تفکرها با نسل الان کاملا متفاوت بود.
در این مطلب می خواهیم کمی درباره مد و پوشاک قاجاری و تغییراتی که ناصرالدین شاه ایجاد کرد صحبت کنیم. احتمالا با خواندش، اگر دوباره سری به بخش عکسخانه کاخ گلستان بزنید و عکس زنان قاجاری را ببینید سوالاتتان تا حدودی برطرف شده باشد.
آیا لباسهای زنان دربار با مردم عادی فرق داشت؟
از گذشته ها آنچه سند و مدرک برایمان به جا مانده بیشتر مربوط به درباریان می شود.
مثلا همین عکس های قاجاری را در نظر بگیرید که از زنان دربار گرفته شده است و به همین دلیل عمده اطلاعاتمان از دربار و خانواده شاهی است تا مردم معمولی.
اما گفته شده در زمان قاجار زنان دربار، الگویی برای زنان معمولی جامعه به حساب می آمدند یعنی وقتی سبکی از پوشاک بین زنان دربار مد می شده بعد از مدتی میان مردم عادی هم رایج می شده است.
به عنوان مثال وقتی پادشاهان قاجاری به اروپا سفر می کردند و سبک خاصی از لباس را میان زنانشان رواج می‌دادند بعد از مدتی در عموم جامعه گسترش پیدا می کرد.
زنان در دوره قاجار چه می‌پوشیدند؟
زنان در دوره قاجار، عموما مذهبی محسوب می شدند و پایبند شرعیات بودند.
در سفرنامه های جهانگردانی که در این دوره به ایران آمدند هم اگر نگاه کنیم خواهیم دید زنان عادی، عموما چادر سر می کنند و به حفظ حجابشان پایبند هستند بنابراین از این عصر، لباس های گشاد و بلند انتظار می رود که حجاب زنان را حفظ کند.
امّا علاوه بر مذهب، وضعیت اقتصادی، فرهنگ و سیاست جامعه هم در تعیین پوشاک موثر بوده که پرداختن به آن از حوصله متن خارج است.
آنچه مقالات به ما می گویند این است که پوشش زنان قاجاری از چند جزء تشکیل می شده که عبارتند از:
شلیته (تُنبان)
معمولا بلند و ضخیم بوده و پف زیادی هم داشته است.
پیراهن
عمدتا با پارچه نازک دوخته می شد و ابتدای پادشاهی قاجاریان، تزیینات بیشتری داشت.
آرخالق
پوشش بالاتنه که آستین هایی چسبان و سردستش مثلثی شکل بود که به آن «سنبوسه» می گفتند جالب است بدانید آرخالق علاوه بر پوشش، به خاطر تزییناتش، جنبه زیبایی هم داشت.
پوشش سر
از «سربند» گاهی برای جلوگیری از استفاده می کردند همچنین پوشش توری همراه با کلاهک و عرقچین هایی که تزیین داشتند هم استفاده می کردند.
چادر
پوشش چادر برای بیرون استفاده می شد و زنان ایرانی از سال ها قبل تر چادر را به شکل های مختلف استفاده می کردند اما در دوره قاجار شکل ساده تری به خودش گرفت و فقط دور آن نواردوزی می شد.
روبنده
روبنده پوشش دیگری بود که هنگام بیرون رفتن از منزل استفاده می شد و معمولا با یک پارچه کتانی برای جلوی صورت دوخته می شد.
چاقچور
در حال حاضر از چاقچور استفاده نمی شود اما اصطلاح چادر چاقچور به گوش ما هم رسیده که چاقچور هم شلوار گشاد و چین داری بوده که هنگام بیرون آمدن از خانه می پوشیدند.
مواردی که نام برده شد از متداول ترین اجزای لباس زنان در دوره قاجار بودند که با تزیینات خاص و طراحی آن زمان دوخته می شدند.
در واقع، مد آن روزگار این سبک لباس پوشیدن بوده است.
علاوه بر عکس های عکسخانه، در کاخ ابیض هم نمونه هایی از این لباس ها را می توانید از نزدیک ببینید.
ناصرالدین شاه چه تأثیری بر مد گذاشت؟
در تاریخ قاجاریان حرف از ناصرالدین‌شاه زیاد به میان می آید که یک علتش این است که سفرهای فراوان به اروپا از دوره او شروع می شود و این سفرها نقش موثری در تغییر فرهنگ ایران بازی می کنند زیرا پادشاه شیفته اروپا و کشورهای دیگر می شود و تصور می کند دلیل پیشرفت اروپا، ظاهرشان است.
بنابراین سعی می کند آن ظاهر را در ایران پیاده کند.
یکی از آن ظواهر، پوشش زنان است و از این جهت سعی می کند میان زنان خودش مد تازه ای جایگزین کند.
به تأثیر از همین تفکر، لباس زنان تنگ و کوتاه می شود البته زنان عادی و کُلفَت ها خیلی پیرو مد جدیدی که پادشاه آورد نبودند و از همین جهت در آن دوره تفاوت لباس ها نشان می دهد کدام یک جزو زنان دربارند و چه کسانی افراد عادی.
اگر بخواهیم نمونه ای بیان کنیم ناصرالدین شاه با دیدن باله روسی دستور می دهد دامن هایی شبیه بالرین ها برای زنان دربار دوخته شود.
خیاطان هم سعی می کنند شلیته زنان را کمی شبیه به دامن بالرین ها کنند تصور کنید چه می تواند از آب دربیاید؟
بنابراین این روحیه تجدد طلبی ناصرالدین شاه باعث ایجاد تغییراتی در لباس زنان قاجاری شد که بعد از مدتی به مردم عادی هم تا حدودی راه پیدا کرد.
شاید چیزی که با دیدن تیپ قاجاریان باعث خنده ما می شود این تناقض عجیبی است که بین سنت و مدرنیته بین آن ها مشاهده می شود ولی پیش از هر قضاوتی برای عمیق تر شدن و دقیق تر نگریستن، نیاز به اطلاعات و پژوهش های بیشتری داریم.
منبع: ساعد نیوز