دف به عنوان یکی از معروفترین آلات موسیقی و صنایع دستی ایران از زمان های بسیار دور رواج داشته است و به جهت ساختار ساده و برخورداری از قداست در میان مردم همواره مورد توجه قرار داشته است و اگر بخواهیم به ساز کوبه ای دف و تاریخچه آن بپردازیم، در می یابیم که این کلمه یعنی" دف " در اصل عبری بوده معنی کوبش یا کوبیدن را می دهد. بررسی سیر اجتماعی، فرهنگی دف به عنوان یکی از قدیمی ترین سازهای کوبه ای، بیانگر این مطلب است که این ساز با صدای جادویی و دلنشین خود به فرهنگ یا مکان خاصی اختصاص نداشته است.
ساختن و استفاده از این ساز کوبه‌ای در اقوام و ملی با فرهنگ های مختلف رواج داشته که با توجه به رسوم و سنت های خاص هر جامعه ای به کار گرفته می شد. اقوام و قبایل مختلف با توجه به فرهنگ جامعه خود از دف به عنوان ساز اصلی در مجالس جشن و سرور و یا به هنگام کارزار و جنگ و در برخی قبایل دیگر هم در مراسم و آیین مذهبی استفاده می کردند.
جوامع و قبایل دیگری هم بوده اند که برای دف، قداست ویزه ای قائل بودند و حتی در زمان نواختن دف به قربانی نمودن گوسفند می پرداختند و این حرکت آنها بیانگر ادای احترام به دف و نوازنده‌ی آن بود.برخی محققان هم گفته اند که در عروسی بلقیس و حضرت سلیمان دف می نواختند. در ادبیات ایران باستان ابن موضوع آمده است که؛ از روزگاران قدیم در دوران شاهنشاهی هخامنشیان و ساسانیان، همراه با صدای دف مراسم جشن تحویل سال و نوروز برگزار می شد.
مواد اولیه برای ساز کوبه‌ای دف قبل از تولید شامل چوب( صنوبر، چنار، بید سرخ، چوب گردو، تاک و غیره )است که چوب تاک به جهت مقاومت زیاد و وزن کم بهتر از سایر چوب ها است.قالب فلزی استوانه ای شکل که قالب چوبی را برای شکل گیری داخل آن قرار می دهند.
میخ های فلزی برای سطح جانبی داخل کمانه که به شکل قلاب آنها را کج نموده وحلقه ها را بر آن می آویزند. حلقه های فلزی برای قراردادن در سطح داخلی کمانه یا کلاف. گل میخ برای قراردادن دورتادور کمانه چوبی. پوست طبیعی که از گوسفند، میش، بز، بزکوهی، آهو، شتر و غیره است که پوست آهو از میان آنها صدادهی بهتری نسبت به بقیه داردپوست مصنوعی یا طلق که صدای آن در مقایسه با پوست طبیعی از کیفیت پایین تری برخورداراست ولی در برابر تغییرات محیط وشرایط آب وهوایی مقاوم‌تر از نوع طبیعی آن است.
لازم است بدانیم که برای پرداختن به مراحل تولید ساز کوبه ای دف، ابن نکات بسیار قابل توجه است.برای ساختن دف، درختانی چون صنوبر، چنار، گردو و تاک را قطع می کنند و سپس پوست تنه درخت را کنده واز آن الوارهایی مکعب شکل با طول ۱۷۰ الی ۱۸۰ و عرض ۵ الی ۶ و ارتفاع ۱/۵ الی ۲ سانتیمتر به دست می آورند.الوارها را در دیگ آب گرم قرار می دهند تا آب درون مغز چوب نفوذ کرده و الوارها مانند ترکه، نرم شده و تغییرشکل پذیر شوند. سپس هریک از الوارهای تر ونرم شده را زیرغلتک کوچک دستی قرار می دهند و با چرخاندن دسته ی غلتک و عبور الوار از زیر آن، الوار را خم می کنند.
بعد از آن، آنها را در قالب فلزی استوانه ای شکل قرار داده تا الوار خم شده و شکل دایره به خود بگیرد. بعد از این مرحله با کوبیدن میخ های موقتی، دو سر الوار را به طور موقت به هم وصل می کنند تا پس از خارج شدن از قالب، شکل دایره ای آن حفظ بماند.اینک زمان صبر نمودن است تا الوار خشک شده و تعییر شکل ناپذیر شوند.
برای خشک شدن این الوارها باید از سایه استفاده کنند تا چوب به تدریج خشک شود چون در ابن صورت چوب مقاوم تر شده و دیرتر تاب بر می دارد. دراین قسمت از کار که چوب کاملأ خشک شده اند، میخ های موقتی را از دو سر الوار در آورده و با روشی به نام " فارسی بُر " در دو سر آن پله ایجاد می کنند و با سریشم ابن دو پله را به هم می چسبانند تا کمانه ایجاد شود.سپس به وسیله تیشه، ضخامت کمانه را به ۲ الی ۳ میلیمتر می رسانند که به این کار" پخ زدن " می گویند.
- بیشتر بخوانید: دف دربندی
در فاصله ۳سانتیمتری پخ،میخ هایی به فاصله ۱سانتیمتر از یکدیگر به سطح جانبی داخلی کمانه می کوبند وآنها را به شکل قلاب کج می کنند تا حلقه های آماده را به آنها آویزان نمایند.اکنون زمان کشیدن پوست بر روی کمانه است. پوست حیواناتی چون گوسفند، میش، بزکوهی،آهو و غیره را شسته و دباغی نموده و بعد از آن مدتی آنها را درون آب قرار می دهند تا نرم شده و قابلیت کشیده شدن داشته باشد.
حال، پوست را از طرف " پخ " کمانه، بر ردی کمانه به گونه ای می کشند که کشش آن در تمام جهات یکسان و به یک اندازه باشد.سپس با سریشم، پوست کشیده شده را به سطح خارجی کمانه چسبانده و با کوبیدن گل میخ ها در فواصل مساوی، اتصال را محکم می کنند.پس از خشک شدن تدریجی پوست، دف آماده نواختن است.
دستگاه و ابزارهای مختلفی که در تولید ساز کوبه ای دف به کار می روند، از این قرار است.چوب، قالب فلزی استوانه ای شکل، میخ، گل میخ، چکش، تیشه، غلتک کوچک دستی، پوست طبیعی و یا مصنوعی.دف به عنوان یک ساز کوبه ای خوش صدا محبوبیت زیادی دارد و لذا در بیشتر سبک های نوازندگی موسیقی ایرانی، مانند موسیقی دستگاهی، مقامی، فولکلوریک، تلفیقی و غیره مورد استفاده قرار می گیرد.
از موارد مصرف ساز کوبه ای دف، می‌توان علاوه بر آیین جشن و سرور، در مراسم عرفانی و سلوک دراویش و درخانقاه ها هم از آن یاد نمود.این ساز در حیطه سازهای ضربی ایرانی بوده ونه تنها در ایران، بلکه در دیگر کشورهای همجوار هم نواخته می شود.
