در این مقاله قصد داریم آشنایی مختصری درباره گیاه دارویی سماق و نحوه تکثر آن داشته باشیم.گیاه دارویی سماق با نام علمی Rhus coriaria از تیره پسته ایان و راسته افراسانان است.
این گیاه درختچه ای کوهستانی زیبا با ارتفاع 1 تا 4 متر است که دارای شاخه های کوچک و بزرگ فراوان و منشعب به رنگ سبز متمایل به سفید است. برگ های گیاه سماق شانه ای شکل بوده و دارای چندین برگچه کرکدار، دندانه دار و نیزه ای است که می تواند بیضی شکل و پهن، مخملی و نوک تیز باشد.
در ادامه این مطلب با مشخصات میوه سماق و گیاه سماق بیشتر آشنا می شویم و سپس روش های تکثیر این گیاه پرکاربرد را بیان می کنیم.
گیاه دارویی سماق
میوه گیاه سماق به شکل عدس، کرکدار، سرخ رنگ و قهوه ای رنگ است و به شکل خوشه ای روی شاخه ها قرار دارد این میوه دارای طمع ترش و لیمو مانند است و با طعم و مزه منحصر به فرد خود جایگاه ویژه ای در میان ادویه ها به خود اختصاص داده است.
گلدهی گیاه سماق در ماه تیر و مرداد رخ می دهد و زمان رسیدن محصول آن نیز در ماه شهریور و مهر است. با رسیدن محصول این گیاه در پاییز محصول خوشه ای آن را برداشت می کنند.
این میوه پس از خشک کردن، آسیاب و کوبیده می شود و پس از الک کردن و جدا کردن دانه ها قابل مصرف می باشد. سماق بیشتر در مناطق نیمه گرمسیری و معتدل رشد می کند و از مقاومت خوبی در برابر تغییرات درجه حرارت برخوردار است اما باید به این نکته توجه کرد که این گیاه دماهای پایین تر از منفی شش درجه را نمی تواند تحمل کند و دچار سرمازدگی می شود. هر چند این گیاه مقاوم باز هم می تواند شاخه های جدید ایجاد کند.
مشخصات گیاه دارویی سماق
گیاه سماق نورپسند است و برای رشد نیاز به نور کامل دارد و نمی تواند در سایه رشد کند، همچنین نکته مثبتی که می توان در مورد پرورش آن می توان مطرح کرد این است که در برابر آفات و امراض مقاوم است.
این گیاه بیشتر در مکان های سنگلاخی و اطراف جاده ها رشد می کند و معمولا خاک های عمیق و دارای زهکشی خوب که هوادهی داخل خاک به خوبی صورت می گیرد، را ترجیج می دهد. برای کاشت و پرورش نهال سماق مخلوطی از خاک باغچه و پرلیت به همراه پیت ماس می تواند ترکیب مناسبی باشد.
همچنین این گیاه می تواند در خاک های اسیدی، خنثی و خاک های قلیایی رشد نماید. همانطور که در ابتدا اشاره شد درختچه سماق اغلب در مناطق کوهستانی رشد می کند مانند کوه های غرب آسیا، آمریکای شمالی و آفریقا.
رویشگاه این گیاه درکشور به دلیل دستکاری های انسانی محدود به نقاط و ارتفاعات شیبدار شده است.
این محصول در ایران در نقاط کوهستانی زاگرس در استان های آذربایجان و فارس و خراسان و دامنه های جنوبی رشته کوه های البرز در کرج و هراز و مناطقی از جنگل های ارسباران که ارتفاعی مناسبی از سطح دریا دارند دیده می‌شود. در میان کوه های آذربایجان در ایران تبریز، اردبیل و سردشت سماق های مشهور دارد و استفاده از سماق و خرید و فروش آن در این مناطق رونق بیشتری دارد.
نحوه تکثیر گیاه دارویی سماق
روش های تکثیر درختچه سماق به صورت پاجوش، کاشت بذر و قلمه و ریزوم می باشد. از میان روش های مطرح شده، اینطور گفته می شود که بهترین روش پا جوش است که در پاییز یا آخر زمستان پا جوش را با ریشه از گیاه مادر جدا کرده و در گلخانه نگهداری می کنند. سپس در اواخر بهار یا اوایل تابستان که سرما پشت سر گذاشته شد، جوانه را در زمین اصلی می کارند.
در صورتی که از روش تکثیر سماق با بذر استفاده شود ابتدا بذرها در آب گرم خیسانده سپس آن ها را در یک دستمال قرار می دهند تا رطوبت آن گرفته شده و خشک شود. پس از آن بذرها را در یک ظرف حاوی پرلیت و پیت ماس می کارند و به مدت سه تا چهار ماه در جای خشک و خنک نگهداری می کنند، در طول این مدت ۱ سانتی متر از قسمت بالایی مخلوط را مرطوب نگه می دارند.
بعد از این مدت بذرها را از یخچال خارج کرده و با استفاده از کاغذ زبری مانند سمباده پوست بذر را به آرامی سابیده و نازک می کنند. سپس بذرهای سماق را در ترکیب پیت ماس و پرلیت می کارند.
برای کاشت بذرها، از گلدان های دارای زهکشی استفاده می کنند تا هوادهی داخل خاک به خوبی صورت گیرد. بذرها را با فاصله مناسب درون گلدان قرار می دهند و روی گلدان پلاستیک قرار می دهند تا رطوبت آن حفظ شود. همچنین دمای آن را برای جوانه زنی بذر حدود ۱۸ تا ۲۱ درجه سانتی‌گراد نگه می دارند. آبیاری نیز زمانی که مخلوط پیت ماس و پرلیت در حال خشک شدن بود انجام می شود و از آبیاری زیاد باید خودداری کرد.
جوانه زدن بذر سماق ممکن است تا چهار هفته زمان ببرد. پس از جوانه زنی پلاستیک را برمی دارند. زمانی که اندازه نهال ها حدودا به ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر رسید، آن‌ها را به گلدان های جداگانه حاوی خاک گلدان دارای زهکشی مناسب منتقل می کنند. نهال ها در اواسط پاییز به زمین منتقل می شوند.
آبیاری اصولی و منظم گیاه نیز اهمیت زیادی دارد، زیرا اگر گیاه کم آب شود محصول تولیدی کاهش می یابد و از طرفی اگر آبیاری زیاد باشد باعث آسیب و پوسیدگی ریشه و نابودی گیاه می شود. بنابراین آبیاری مجدد باید پس از خشک شدن بستر خاک صورت گیرد. همانطور در ابتدا اشاره شد رایج ترین روش تکثیر گیاه سماق پاجوش است و تکثیر از طریق بذر کمتر انجام می شود.
اخیرا تحقیقاتی در زمینه تکثیر گیاه سماق از طریق کشت بافت در کشور صورت گرفته است که با توجه به اینکه تکثیر سماق به شیوه قلمه و پاجوش مشکلات خاص خود را دارد و محدود و زمان بر می باشد بنابراین توسعه باغ های سماق از طریق کشت بافت به دلیل اینکه سرعت بیشتری دارد و تعداد زیادی نهال سماق را در زمان کمتری تولید می کند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
