به ظرف ساخته شده از گل رس، سفال می گویند؛ همچنین به عمل این کار سفالگری گفته می شود، مشهور ترین سفالها، پیاله و کوزه هستند، در این مقاله به اینکه سفال و سفالگری چیست؟ پاسخ داده خواهد شد و به نکات مهم و نحوه انجام سفالگری خواهیم پرداخت.
سفال و سفالگری چیست؟
همانطور که می دانید خاکی که در صنعت سفالگری استفاده می شود خاک رس است؛ دلیل اصلی قرمز بودن این خاک وجود مقادیری از آهن است، ظروف سفالی احتمالاً یکی از قدیمی ترین ساخته های بشر هستند، در واقع انسانهای اولیه با نیازی که به ذخیره سازی آب و غذا داشتند، موفق به کشف و ساخت این ظروف شدند.
ظروف سفالی خاصیتی فاسد نشدنی دارند؛ بنابراین گزینه مناسبی برای نگهداری طولانی مدت مواد غذایی به شمار می رود، شهرهای زیادی در ایران وجود دارند که به تهیه سفال می پردازند:
گناباد، لالجین، میبد یزد، کاشان، شهر رضای اصفهان، زنوز آذربایجان، کوزه کنان آذربایجان، کلپورگان سیستان و بلوچستان، جویبار مازندران و سیاهکل گیلان از جمله شهرهایی هستند که به سفالگری مشغول اند، برای شروع سفالگری، به یک سری از وسایل نیاز خواهید داشت.
از جمله وسایل مورد نیاز:
حوله: یک حوله با جذب بسیار بالا برای فرد سفالگر نیاز است؛ زیرا هنگام انجام عملیات سفالگری، دستهای آغشته به گل خود را با آن تمیز کنند.
تکه های چرم یا پوست: برای فشرده سازی کناره های کوزه، از یک قطعه چرم یا پوست استفاده می کنند، همچنین برای کاهش احتمال چسبندگی پوست و گل، تکه پوست را مرطوب کرده و در انتها آن را به خوبی می شویند.
سوزن سفالگری: یک سوزن بلند همراه با دسته ای چوبی، به منظور برش دادن و نقش و نگار بر روی سفال مورد استفاده قرار می گیرد.
سیم قطع کننده: سیمی نازک و محکم، همراه با دو دسته چوبی در دو طرف آن که برای برش دادن استفاده می شود.
اسفنج: یک اسفنج بزرگ برای جذب آب اضافی در سفالگری مورد استفاده قرار می گیرد.
قلمو: برای رساندن آب به یک قسمت خاص و همچنین رنگ کردن سفالها از قلمو استفاده می کنند.
نکات مهم سفالگری
از مهمترین قسمت این حرفه، باید به خاک رس آن اشاره کنیم، خاکی دانه که هنگام مرطوب ای بسیار شکل پذیر بوده و ترکیبی از ماسه، مواد معدنی، خرده سنگها و سایر مواد موجود در طبیعت می باشد، دو نوع خاک رس دارای آهن و دیگری فاقد آهن وجود دارد، خاک رسی که دارای مقادیر زیادی از اکسید آهن باشد، رنگی نارنجی و قرمز دارد؛ در حالیکه خاک فاقد آهن رنگی سفید و خاکستری را دارا می باشد.
سه نوع خاک رس وجود دارد:
• خاک رس استون ور
• خاک رس ارتن ور
• چینی
فرد سفالگر باید آشنایی کاملی با هر سه نوع خاک داشته باشد، اولین نوع از خاک رس یعنی استون ور، یکی از کاربردی ترین و ساده ترین نوع خاک است، با این وجود اگر شما یک فرد تازه کار هستید و به دنبال آموزش و یادگیری سفالگری می باشید، خاک رس استون ور گزینه مناسبی برای شما خواهد بود.
نکته مهم این خاک این است که بعد از پخت حتی در صورت لعاب ندادن مایعات را در خود نگه می دارد، دومین نوع از خاک رس دارای غلظت و وزن بیشتری بوده اما از خاک استون ور ضعیف تر است، خاک رس ارتن ور بعد از پخت نیاز به لعاب کاری دارد؛ زیرا در غیر این صورت مایعات را پس می دهد.
- بیشتر بخوانید: سفال خام میناکاری
لعاب کاری کردن یعنی مواد و کار اضافه تر، بنابراین این نوع خاک برای افراد تازه کار مناسب نمی باشد، و در آخر کار کردن با سومین نوع از خاک رس خاک چینی، دشوار تر از از سایر خاکها است؛ همچنین به مقدار آب بیشتری نیاز دارد، یعنی با کم آبی به سرعت خشک شده و ترک میخورد، و با آب زیاد و اضافی شکل خود را از دست داده و فرو می ریزد، خاک رس چینی سفید رنگ بوده و برای ساخت ظروف چینی مورد استفاده قرار می گیرد.
نکته مهم بعدی چرخ سفالگری است، سفالگری، بدون چرخ نیز امکان پذیر بوده اما برای شکل دهی منظم و گرد سفالها، چرخ موردی ضروری می باشد، کوره داشتن نیز برای سفالگری ضروری است، نوعی فر با حرارت مورد نیاز برای پخت ظروف سفالی و آجر، که خاک رس را خشک می کند.
دمای کوره بسیار مهم است؛ به طوری که با پایین بودن دما، ظروف سفالی به درستی پخته نمی شود و با بالا بودن دما، ظروف سفالی ذوب می شوند، و با توجه به این موضوع نمی توانید این ظروف را در فر های خانگی خود خشک کنید، البته دمای فر بسته به نوع خاک تنظیم می شود.
نحوه انجام سفالگری
بعد از تهیه موارد گفته شده، می توانید آموزش سفالگری خود را آغاز کنید.
مرحله اول: خاک رس را با مقداری آب نرم می کنیم؛ توجه داشته باشید که در صورت زیاد و کم بودن آب، گل شما خراب خواهد شد.
بعد از تهیه گل حتما آن را مانند خمیر نان، ورز دهید تا حبابهای میان آن از بین برود.
مرحله دوم: مهمترین مرحله سفالگری شکل دادن به گل است، با در نظر گرفتن شکل مورد نظر، به گل خود شکل دهید.
مرحله سوم: بعد از شکل دادن به ظرف سفالی خود، برای آخرین بار آن را کنترل کرده و در صورت نداشتن هیچگونه ایرادی، آن را برای پخت به درون کوره انتقال دهید، توجه داشته باشید که برای پختن، سفال حتماً باید رطوبت خود را از دست داده باشد، همانطور که قبل تر به آن اشاره کردیم، دمای کوره بسته به نوع خاک آن متفاوت است.
مرحله چهارم: برای زیباتر شدن و ظروفی غیر از موارد تزیینی، باید لعاب کاری شوند، لعاب یک ماده روان بوده و بعد از ریختن آن بر روی سفال به سرعت جاری می شود؛ بنابراین زیر سفال خود را ممکن کاری کرده تا از چسبیدن آن به کوره جلوگیری شود.
